Charakterystyka podstawowych układów sensorycznych a przyczyny zaburzeń procesów integracji sensorycznej
J. Ayres wykazała znaczenie trzech podstawowych, najwcześniej dojrzewających systemów zmysłowych w procesie prawidłowego rozwoju dziecka. Są to: system dotykowy, system czucia głębokiego- propriocepcja (czucie własnego ciała) oraz układ przedsionkowy (zmysł równowagi). Kształtowanie się procesów percepcji wzrokowej i słuchowej oraz ich koordynacji zależy od właściwej stymulacji przez bodźce dotykowe i przedsionkowo- proproceptywne (Odowska- Szlachcic 2010, s. 24).
Dotyk jest najwcześniej rozwijającym się i dojrzewającym zmysłem, już około piątego, szóstego tygodnia po poczęciu. Nazywamy go pierwotnym. Dziecko zaczyna poznawać świat za pomocą tego zmysłu. Wielorakość odbieranych bodźców dotykowym umożliwia nauczenie się dziecku rozpoznawanie i różnicowanie. Dotyk pobudza do ruchu, wyczuwając przedmiot, dziecko próbuje do niego dotrzeć, chwycić, poznać go.
W pierwszym półroczu życia podstawowym narzędziem poznawania jest jama ustana,
w drugim rolę przejmują ręce i wówczas zaczyna rozwijać się koordynacja wzrokowo-ruchowa. Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe odpowiada za lokalizowanie miejsca dotyku bez udziału wzroku, odróżniania faktury materiału, powierzchni, kształtu. Czucie różnicujące natomiast pozwala na odbieranie wrażeń związanych z bólem, temperaturą i ciśnieniem. Receptory dotyku różnią się między sobą budową, funkcjami.
W zależności reagują na dotyk, ucisk, łaskotanie, ciepło, zimno, ból (Godwin Emmons, McKendry Anderson 2007, s. 40).
Podsumowując, układ dotyku ma wpływ na:
• orientację w schemacie własnego ciała;
• wczesne poznawanie przedmiotów;
• rozpoznawanie przedmiotów bez udziału wzroku;
• różnicowanie bodźców dotykowych;
• rozwój emocjonalny
Układ proprioceptywny (czucie głębokie) to najwcześniej dojrzewający system zmysłowy. Odruchy proprioceptywne są nieświadomym, automatycznym mechanizmem przystosowawczym mięśni kończyn. Propriorecptory przekazują informacje o naszym położeniu w przestrzeni, o tym czy się poruszamy, czy stoimy. Wiele receptorów zlokalizowanych jest w mięśniach , ścięgnach
i okalających je tkankach. Niektóre znajdują się w uchu wewnętrznym, by wspomóc zdolność utrzymywania równowagi. Inne połączone się z oczami, by ułatwić nam poruszanie się, przyjmowanie odpowiedniej pozycji. Liczne proprioreceptory znajdujące się w mięśniach, stawach, oczach, uszach przesyłają sygnały do ośrodka koordynacyjnego, leżącego w tylnej części mózgu pod półkulami mózgowymi móżdżku. Wielokrotna powtarzalność sprawia, iż małe dzieci usprawniają chodzenie, bieganie oraz inne globalne, precyzyjne aktywności ruchowe. Ruchy stają się automatyczne, bardziej skoordynowane z sygnałami sensorycznymi ze wszystkich pozostałych receptorów ciała. Między zmysłem propriocepcji a zmysłem przedsionkowym występuje silna zależność- ich współpraca ma wpływa między innymi na napięcie mięśniowe. Dzięki proprioreceptorom mięśnie i ścięgna stają się silniejsze i stabilniejsze. Układ proprioceptywny wykorzystuje dane dostarczane przez mięśnie i stawy, aby poinformować mózg o pozycji ciała (Yack, Aquilla, Sutton 2014, s. 48-50).
W konkluzji, układ propriocptywny odpowiada za:
• poczucie ciała, odczuwania ciężaru ciał i poszczególnych jego części w przestrzeni;
• wytwarzanie odruchów prostowania i równowagi, które kształtują prawidłową motorykę i przyczyniają się do przeciwdziałania sile grawitacji;
• poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez udziału wzroku;
• percepcję ułożenia narządów jamy ustnej podczas mówienia;
• wytworzenie somatognozji (orientacja w schemacie ciała);
• wykształcenie lateralizacji (Kuleczka- Raszewska, Markowska 2012,s. 26-27).
Układ przedsionkowy zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Jest podstawowym zmysłem rozwijającym się w okresie płodowym. Prawidłowo funkcjonujący, sprawia, iż prawie wcale nie odczuwamy jego istnienia. Rola tego zmysłu polega na kształtowaniu naszych relacji z przyciąganiem ziemskim. Możliwość przeciwstawienia się sile grawitacji i utrzymywania ciała w odpowiedniej pozycji w ruchu jaki i w spoczynku, zawdzięczamy dobrze funkcjonującemu zmysłowi równowagi (układ przedsionkowy, błędnik). Receptory zmysłu równowagi zlokalizowane są w uchu środkowym i interpretują oddziaływanie grawitacji na ciało poprzez analizę ruchu i pozycji głowy. Receptory czuciowe w uchu środkowym wysyłają informacje do wyższych struktur mózgowych w celu ich interpretacji i przetwarzania. Układ przedsionkowy funkcjonuje
w obszarze rozwijania poczucia równowagi, świadomości przestrzeni, stabilności proksymalnej i całościowej kontroli sprawnego poruszania się. System ten koordynuje odbieranie i przetwarzanie wrażeń przez inne układy zmysłowe (dotykowy, czucia głębokiego, słuchowy i wzrokowy). Prawidłowe działanie tego systemu umożliwia właściwy rozwój sensomotoryczny i reguluje poziom pobudzenia systemu nerwowego (Borkowska, Wagh 2011, s. 46).
Reasumując układ przedsionkowy wpływa na:
• kontrolowanie ruchów związanych z przyspieszeniami liniowymi, kątowymi, działającymi na człowieka;
• odbieranie informacji zawiązanych z działaniem siły grawitacji;
• orientację w położeniu ciała w stosunki do powierzchni Ziemi;
• informowanie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) o położeniu głowy w stosunku do szyi i reszty ciała oraz przestrzeni;
• podtrzymywanie prawidłowego napięcia mięśniowego;
• wyzwalanie odruchów ocznych niezbędnych do utrzymania ciała w spoczynku;
• wyzwalanie odruchów ocznych i koordynacji pracy obu oczu;
• utrzymanie stałego pola widzenia w czasie ruchów głowy;
• poczucie bezpieczeństwa grawitacyjnego;
• rozwój mowy (Kuleczka- Raszewska, Markowska 2012, s. 37).
Zaburzenia integracji sensorycznej spowodowane są przede wszystkim niedojrzałością pierwotnych systemów zmysłowych: układu czuciowego i przedsionkowego. Dysfunkcje procesów integracji sensorycznej mogą wynikać także ze znaczącego ograniczenia lub niedoboru bodźców zmysłowych w pierwszym okresie życia dziecka. Często mają związek z trudnościami w uczeniu się , spowodowanymi deficytami funkcji percepcyjno- motorycznych. Wówczas podłoże dysfunkcji procesów SI wynika z mikrouszkodzeń korowych (Kuleczka- Raszewska, Markowska 2012, s. 35).
Wśród dzieci z uszkodzeniem w obrębie ośrodkowego układu nerwowego przyczyny wtórne dysfunkcji procesów SI wynikają głównie z uwarunkowań neurologicznych. Współwystępują wówczas z innymi nieprawidłowościami rozwojowymi: zaburzenia zachowania, nadruchliwość z deficytem uwagi, zaburzenia emocjonalne, problemy w kontaktach społecznych. Poniżej dokonano charakterystyki poszczególnych postaw rodzicielskich i ich wpływu na zachowanie dziecka. Dysfunkcje procesów SI spowodowane są także w dużym stopniu z opóźnieniami i nieprawidłowościami w rozwoju psychoruchowym dziecka (zespół Downa, mózgowe porażenie dziecięce) (Borkowska, Wagh 2011, s. 13).
Metoda integracji sensorycznej stosowana jest w terapii zaburzeń centralnego układu nerwowego. Kierowana jest przede wszystkim do dzieci z:
• trudnościami w uczeniu się,
• zaburzeniami w rozwoju komunikacji w zakresie mowy biernej i czynnej,
• dysleksją rozwojową
• nadruchliwością i problemami w koncentracji uwagi,
• zespołem Downa i niektórymi zespołami uwarunkowanymi genetycznie,
• autyzmem wczesnodziecięcym,
• mózgowym porażeniem dziecięcym,
• obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego (Odowska- Szlachcic 2010, s. 26).
Podczas terapii dzieci ze sprzężonymi zaburzeniami często wykorzystywane są tylko elementy integracji sensorycznej. Metoda jest włączana w inne formy terapii oraz rehabilitację ruchową.
mgr Kamila Borówka
pedagog specjalny
terapeuta integracji sensorycznej
spec. wczesnego wspomagania rozwoju
dzieci z autyzmem i ich rodzin
specjalista terapii ręki